Iedereen die bezig is met fotografie kan met gemak fotografen voor de geest halen die alleen, of voornamelijk, in zwart-wit werken. Probeer het maar eens. Concentreer je en denk aan een fotograaf die bekend staat om zijn werk in zwart-wit.
Wedden dat er momenteel toppers voorbijflitsen in jouw fotografisch geheugen? Deze bevinden zich in alle genres: de landschappen van Adams, de straatfotografie van Cartier-Bresson, de portretten van Vanfleteren of Karsh, de concertfoto's van Corbijn, de indringende journalistiek van Nachtwey, het omgevingsportret van Newton, het surrealisme van Ray. Lange, Erwitt, Salgado, Mapplethorpe, Avedon, Penn en zelfs Robin de Puy. Allemaal toppers. Zwart-wit toppers. Ook toen kleurenfotografie al gemeengoed was.
Wat is er dan zo mooi aan zwart-wit? De eenvoud? De rust? Is het de herinnering aan vervlogen tijden? Wie het weet, mag het zeggen. Feit is dat zwart-witfotografie leeft. Een snelle - niet representatieve - steekproef op de Gallery van Zoom.nl leert ons dat ongeveer 12% van de foto’s zwart-wit zijn. Dat is veel. Als we ervan uitgaan dat dit allemaal digitale opnames zijn, kunnen we gerust zeggen dat het omzetten naar zwart-wit veruit de meest toegepaste fotobewerking is (eenvoudige bewerkingen als verscherpen en verkleinen niet meegeteld). De hoogste tijd dus om eens goed in het fenomeen 'zwart-wit' te duiken.
Zwart-wit kijken
Een gevleugelde uitspraak is: wie goed wil fotograferen, moet zwart-wit denken. Je kunt natuurlijk blijven fotograferen zoals je gewend bent en achteraf op de computer zien of een bepaalde foto beter wordt als je deze omzet naar een zwart-witfoto. Maar dan mis je een stap. Er zijn goede redenen om al bij het maken van de foto te denken in zwart-wit. De eerste reden is dat lang niet elke situatie zich leent voor het maken van een goede zwart-witfoto. Kleuren zijn in ons dagelijks leven een belangrijke bron van informatie. Van signaleringen door verkeerstekens tot aan de kleuren op een smartphone. Als je deze kleuren weglaat mis je informatie (probeer maar eens uit door je smartphone een dag of drie op zwart-wit te zetten). Als je een echte goede zwart-witfoto wilt maken, is de kans op succes dus groter als je hier al rekening mee houdt bij het maken van de opname.
De tweede reden om vooraf al zwart-wit te denken is simpelweg dat je beter leert fotograferen. Je laat een overheersend beeldelement weg. Daardoor krijg je vanzelf meer aandacht voor de overige elementen als compositie, vorm, herhaling, structuur en kwaliteit van licht. Je gaat er bewuster mee om. Probeer het gewoon eens een tijdje: alleen maar zwart-witfoto’s maken. Ook als achteraf blijkt dat dit niet jouw ding is, zul je zien dat je ervan hebt geleerd. Gewoon doen dus!
Het is tegenwoordig steeds gemakkelijker om zwart-wit te leren kijken. Moderne camera’s bieden veel hulp. Door op de camera een zwart-wit stijl of preset te selecteren, worden de gemaakte opnames in zwart-wit weergegeven. Hierdoor zie je meteen het resultaat. Zet de camera op live view en je ziet al vóórdat je de opname maakt het zwart-witbeeld. En bij camera’s met een elektronische viewfinder kun je in de zoeker al een zwart-witbeeld zien; het zijn ideale hulpmiddelen.
Als je via een stijl/preset de camera in de zwart-witstand zet, vergeet dan niet om in raw te fotograferen. De aanpassingen werken alleen op een jpg-bestand, dat je op het display (of in de zoeker) van de camera ziet. Het raw-bestand is echter de originele opname zonder de aanpassingen. Dit betekent dat in de raw-opname nog steeds alle kleuren aanwezig zijn. Dat dit laatste handig is, zien we hierna als we de beelden gaan bewerken.
Foto’s bewerken
Op een enkele uitzondering na zullen alle camera’s standaard een kleurenfoto uitspuwen. Als het resultaat een zwart-witfoto moet zijn, zal deze kleurenfoto dus moeten worden omgezet naar een beeld met alleen maar grijstinten. Deze bewerking kun je door de camera laten uitvoeren of achteraf op de computer.
Als je de bewerking door de camera laat uitvoeren, heb je het voordeel dat je in het veld al de definitieve foto maakt. Het nadeel is dat deze bewerking destructief is; de kleuren zijn definitief verdwenen.
Als je de bewerking achteraf op de computer maakt, heb je flexibiliteit. Je hebt nog de beschikking over alle kleuren (als je tenminste in raw fotografeert) die je kunt gebruiken voor de perfecte omzetting naar zwart-wit.
Lightroom
Wanneer je nog niet zo bedreven bent in heeft Lightroom een handigheidje waarmee je alle foto’s in één keer kunt bekijken in zwart-wit. Je kunt daarmee snel zien welke foto’s het in zwart-wit goed doen en welke niet. Gebruik hiervoor de sneltoets V (van Verzadiging). Deze verandert een kleurenfoto in zwart-wit en omgekeerd. Een handige manier om snel een foto te bekijken in zwart-wit. Als het niet bevalt, dan haal je met dezelfde toets de kleuren weer terug. Deze toets werkt zowel in de module Ontwikkelen als in de Bibliotheek.
Een foto die eenmaal is omgezet in zwart-wit kan in de ontwikkelmodule van Lightroom nog verder worden aangepast. Kies rechtsboven in het scherm voor Ontwikkelen of gebruik sneltoets D. We starten met de omzetting in het paneel HSL, Kleur, Zwart-wit. Dit paneel vind je rechts in de ontwikkelmodule.
Bij het wisselen naar een zwart-witafbeelding (met de sneltoets V) wordt de zwart-witmodus in dit paneel aan- of uitgezet. De eerste keer dat Lightroom dit doet, zal hij voor je berekenen wat redelijke waardes per kleur zijn, zodat je al een goed uitgangspunt hebt. Wij fotografen kunnen dit uiteraard beter dan een programma, dus gaan we de door Lightroom uitgerekende waarden nog finetunen. In dit paneel kun je per kleur instellen wat de grijswaarde van deze kleur wordt. Met andere woorden: hoe licht of donker deze wordt. Hiervoor kun je eenvoudigweg de schuifjes verplaatsen.
Soms is het lastig om te bepalen welke kleur je precies moet aanpassen om het gewenste resultaat te bereiken (zo is gras voornamelijk geel en in de lucht zit vaak paars). Hierbij kan het gereedschap Doelaanpassing handig zijn. Dit gereedschap vind je linksboven in het paneel HSL, Kleur, Zwart-wit en ziet er uit als een kleine 'bullseye'. Als dit gereedschap actief is, kun je in het betreffende deel van de foto klikken en naar boven of naar beneden slepen voor een lichtere of donkerdere kleur.
hier evt nog aanduidingen in aanbrengen, zie LR-Doelaanpassing-cirkel.psd)
Ben je niet helemaal tevreden met een bepaalde aanpassing, dan kun je de door Lightroom voorgestelde omzetting weer activeren door onderaan dit paneel op Automatisch te klikken.
Ga gerust je gang door flink aan de schuifjes trekken. Maar pas op voor extreme aanpassingen van kleuren die bij elkaar horen in twee verschillende richtingen. Zet je bijvoorbeeld de roodtinten op +90 en de oranjetinten op -90, dan heb je kans op lelijke overgangen die - zeker bij een grote afdruk - storend kunnen zijn.
Na de basisomzetting van kleuren naar grijswaarden, gaan we uiteraard de overige ontwikkeltools van Lightroom gebruiken om een zo mooi mogelijke zwart-witfoto te maken. Hierbij kunnen we creatief gebruikmaken van een gereedschap dat we normaal niet zo snel op deze manier gebruiken: de witbalans. Normaal zetten we deze op een natuurgetrouwe weergave, maar in zwart-wit kun je deze ook creatief gebruiken. Door de witbalans aan te passen, zal het contrast in een afbeelding veranderen. Deze ¬aanpassing kan onder meer worden toegepast bij een portret. Hierdoor kan bijvoorbeeld de huid lichter of ‘zachter’ worden weergegeven.
Na de witbalans zijn de normale schuifjes in het standaardpaneel aan de beurt. Uiteraard zijn deze aanpassingen afhankelijk van foto en persoonlijke voorkeur. Het is bij de meeste foto’s wel aan te raden om het histogram in de gaten te houden. Vaak zie je aan het histogram al of de bewerking goed is. Bij een 'goed' histogram is de verdeling evenredig, waarbij de 'berg' zowel de linkerkant als de rechterkant raakt, zonder een piek aan de zijkanten.
Houd zeker de pieken aan de zijkanten in de gaten. Bij een piek links heb je dichtgelopen zwarte delen. Is er een piek rechts, dan heb je uitgebeten witte delen. Deze pieken hoeven geen probleem te zijn, zolang je het maar bewust doet.
Uiteraard is dit werken op histogram slechts een hulpmiddel en moet je soms bewust van deze regels afwijken (denk bijvoorbeeld aan een portret tegen een zwarte of witte achtergrond).
Tot zover de aanpassingen die voor het hele beeld gelden. De echte creatieve aanpassingen zitten juist in de lokale aanpassingen. Denk aan het Radiaalfilter, het Gegradueerd filter en het Aanpassingspenseel. Met deze gereedschappen kun je selectief een deel van de foto lichter of donkerder maken. Dit selectief lichter of donkerder maken is iets wat de oude zwart-witmeesters beheersten als geen ander en is vaak het recept voor een top zwart-witomzetting.
Deze drie gereedschappen voor selectieve aanpassingen in Lightroom zijn te uitgebreid om hier in detail te behandelen, maar ze zijn zeker niet te moeilijk om er zelf mee aan de slag te gaan. We geven je enkele tips:
- Ook bij deze gereedschappen moet je waken voor té extreme aanpassingen. Sleep dus niet het schuifje voor schaduwen naar links terwijl het schuifje voor zwarte tinten naar rechts staat.
- Als je denkt dat de aanpassing goed is: halveer het effect. Tijdens het aanpassen zie je vaak niet meer goed wat je precies doet.
- Bouw selectieve aanpassingen laag voor laag op. Beter meer kleine aanpassingen dan in één keer een grote aanpassing.
- Het bereikmasker, dat we kennen sinds Lightroom Classic CC, is een waar tovermiddel. Iedereen die selectieve aanpassingen maakt, móét zich hierin verdiepen. Geloof ons! Bereikmasker is da bomb!!
Photoshop
Werk je zowel met Lightroom als Photoshop, dan is het meestal voldoende om de bewerking naar zwart-wit in Lightroom te doen. De tools die je binnen Photoshop hebt, lijken sterk op die van Lightroom. Niet vreemd natuurlijk, omdat beide producten van dezelfde ontwikkelaar komen. Als je gebruikmaakt van Lightroom en een foto in Photoshop ontwikkelt, worden de in Lightroom gekozen instellingen op de foto toegepast voordat deze in Photoshop wordt geopend. Dus als je de foto al in Lightroom in zwart-wit hebt omgezet en daarna in Photoshop opent, heb je in Photoshop een afbeelding zonder enige kleurinformatie.
Wil je de hele omzetting in Photoshop doen, zorg er dan voor dat je in Lightroom nog een kleurenfoto hebt. De foto kun je in Lightroom uiteraard wel verder optimaliseren qua overige aanpassingen zoals helderheid, schaduwen etc.
Binnen Photoshop zijn er veel verschillende manieren om een foto om te zetten in zwart-wit. We zullen hier alleen de veel gebruikte (en minst destructieve) methodes bespreken. Andere methodes zijn vaak oud of minder flexibel.
Methode 1:
Open een raw-bestand rechtstreeks (of via Adobe bridge) in Photoshop; het bestand wordt eerst getoond in de Adobe RAW-converter. Deze converter is ook het hart van Lightroom. Dit betekent dat de raw-conversie in Lightroom en in Photoshop nagenoeg gelijk zijn. De schermen zien er iets anders uit, maar ze doen in feite hetzelfde. Zo vinden we het hiervoor besproken Lightroom-paneel HSL, Kleur, Zwart-wit binnen Adobe camera RAW terug onder tabblad KVL, Grijswaarden.
De aanpassingen hier werken ook exact hetzelfde als in Lightroom. Het gereedschap Doelaanpassing werkt ook hetzelfde maar zit op een andere plek. Deze vind je boven in de balk van het venster van Adobe camera RAW.
Methode 2:
Open een jpg in Photoshop. Hierna kun je met een aanpassingslaag Zwart-wit ongeveer hetzelfde bereiken als in Adobe camera RAW. Maak hiervoor een nieuwe laag aan via Laag, Nieuwe aanpassingslaag, Zwart-wit.
De afbeelding wordt door deze nieuwe laag omgezet in zwart-wit, met ongeveer dezelfde grijstinten als in de raw-converter. Ook hier kunnen we nu per kleur via een schuifje aangeven hoe donker of licht deze kleur in de grijstinten moet zijn. Het grote verschil is dat je nu slechts zes kleuren ter beschikking hebt om aan te passen, waar je er in de raw-converter acht kleuren hebt.
Ook in Photoshop heb je de mogelijkheid om via een gereedschap Doelaanpassing aan te geven welke kleur je wilt aanpassen. Het verschil is dat je in Photoshop naar links of rechts moet bewegen in plaats van omhoog of omlaag.
Tot zover heeft Photoshop niet zo veel toegevoegde waarde ten opzichte van Lightroom. Het is hooguit wat ingewikkelder. De echte kracht van Photoshop zit ’m in het detailwerk. Als je op detailniveau nauwkeurige aanpassingen moet maken, is Photoshop krachtiger dan Lightroom. Twee van de tools die we voor een zwart-witfoto goed kunnen gebruiken, zijn Doordrukken en Tegenhouden. Hiermee kunnen we selectief delen van de foto lichter of donkerder maken. Deze tools vergen enige oefening, maar als je ze eenmaal onder de knie hebt, kun je de mooiste resultaten bereiken. Jouw eigen creativiteit is dan je enige beperking.
Voordat je gaat Doordrukken (donkerder maken) of Tegenhouden (lichter maken) is het verstandig om de laag met de foto te kopiëren. Je gaat immers destructief pixels veranderen. Selecteer in het lagenpaneel de laag met de foto en kopieer deze met toetscombinatie CTRL-J. In deze kopielaag kun je naar hartenlust tekeergaan. Mocht het mislukken, verwijder de laag en kopieer het origineel opnieuw naar een laag waarmee je kunt stoeien. Selecteer aan de linkerzijde in de gereedschapskist het gereedschap Doordrukken of Tegenhouden.
Je werkt nu met een borstel waarmee je delen van de foto donkerder of lichter maakt. Van dit gereedschap kun je net als bij een gewone borstel de grootte en hardheid aanpassen. Daarnaast kun je uiteraard de dekking aanpassen en aangeven wat het bereik van dit gereedschap is: de hooglichten, de middentonen of de schaduwen.
Plugin
Veel fotografen zweren bij Silver Efex Pro. Dit is een plugin voor Lightroom of Photoshop waarmee je snel en goed een foto kunt omzetten in zwart-wit. Met name het werken met presets werkt heel fijn in deze software. Als je veel in zwart-wit werkt is dit zeker een plugin die de moeite waard is om te onderzoeken. Deze plugin is onderdeel van de Nik Collection en is op het moment van het schrijven van dit artikel nog gratis te downloaden bij Google. Op termijn verhuist de Nik Collection van Google naar DxO en is dan mogelijk niet meer gratis. Dus wees er snel bij!
Rust
Een aantal effecten in de fotografie zorgt voor rust en eenvoud. Foto’s met lange sluitertijden zorgen vaak voor rust, net als landschappen met mist. Het omzetten naar zwart-wit creëert ook precies dat: rust en daar houdt ons brein van!
Straatfotografie
Een echt zwart-wit fotogenre is straatfotografie. Vraag je maar eens af waarom dit zo is. Rust? Aandacht verleggen naar de essentie? Wordt de boodschap sterker als deze ontdaan is van kleur? Eén ding is zeker: toeval is het niet!
