Voor verlichten en kaderen van een portret gelden steeds minder regels. Iedereen maakt eigen creatieve keuzes en alles lijkt geoorloofd, zolang het origineel is. Toch blijven de belangrijkste klassieke stijlen overeind: Rembrandtverlichting, glamour, low key en high key. De laatste jaren is daar de hippe tangverlichting bijgekomen. Waar zet je het licht neer voor deze belichtingen en waarom werkt het weghalen van de kleur juist goed in combinatie met deze verlichtingsstijlen?
Rembrandtverlichting
Sinds ene ‘Van Rijn’ in de zestiende eeuw zijn portretten schilderde met een simpele raamverlichting van de zijkant, gebruiken schilders - en later ook fotografen - deze methode van verlichting maar wat graag. De basis is een enkele zachte lichtbron: een softbox of paraplu. Een ronde paraplu geeft een natuurlijker lichtje in de ogen en is bovendien makkelijker meenemen. Plaats het licht ongeveer 45 graden links of rechts van het model. Zo zorg je ervoor dat er een tintverschil ontstaat tussen de linker- en rechterkant van het gezicht. Een belangrijke regel bij de Rembrandtverlichting is dat het licht ook op het ‘tweede’ oog schijnt. In de foto van Opa Wim, gemaakt door zoomer Micheldb, zie je dit duidelijk. Met het tweede oog bedoelen we het oog dat het verst weg staat van de lichtbron. Het rechteroog van Wim, voor de kijker links. Het licht valt als het ware over de neus. Als het licht er niet overheen komt, spreken we van een zijverlichting, iets dat je in de basis niet wilt. Door de simpele verlichting krijgt Opa Wim een krachtige en eenvoudige uitstraling. De andere kant van het gezicht is gelaten zoals hij is, donker dus. Je kunt eventueel een reflectiescherm of tweede flitser neerzetten, om de schaduwpartij op te vullen. We noemen dit een invullicht. Het zou ervoor zorgen dat de foto minder contrastrijk wordt. Dit is een keuze waar deze fotograaf niet voor gegaan is. Het had de foto ook wat vlakker gemaakt. Opa kan het contrast goed hebben.
De Rembrandtverlichting, die rimpels en kraaienpoten accentueert, is wel een typische mannenverlichting. Vrouwen vinden dat meestal niet zo prettig. Micheldb heeft de foto in kleur opgenomen en in de nabewerking in zwart-wit omgezet. Daarbij heeft hij de rode tinten een klein beetje teruggebracht in de raw-converter. Hierdoor wordt de huid, waar veel rood inzit, een tikkie donkerder. Pigmentvlekken zijn hierdoor ook beter zichtbaar. Kleur voegt aan deze foto niets toe. Sterker nog, de focus komt hierdoor meer op de blik van de man. Doordat geen achtergrond te zien is, wordt dit nog versterkt. Wim heeft een open kader. Dat wil zeggen dat er in hoofd en hals gesneden is, waardoor de foto intenser en minder vrijblijvend wordt.
Glamourverlichting
De tegenhanger van de Rembrandtverlichting is de glamour- of vlinderverlichting. Deze foto van Angelique van Kreij is daar een goed voorbeeld van. Hier is met een hardere lichtbron gewerkt. Dat kan een gewone flitskop zijn of een ‘beauty dish’. De laatste heeft als voordeel dat hij groter is dan een ‘kaal peertje’ en daardoor iets zachter, maar nog steeds hard licht geeft. Bovendien is het prettiger voor de ogen van een model, omdat het licht in een beauty dish intern gereflecteerd wordt en het model er dus niet rechtstreeks inkijkt.
De verlichting wordt vaak recht boven de camera geplaatst. Hierdoor wordt het gezicht heel mooi egaal uitgelicht en zie je, in tegenstelling tot de Rembrandtverlichting, weinig tot geen rimpels. De lamp wordt net iets boven de camera geplaatst. Daardoor ontstaat een subtiel schaduwtje onder neus, in de vorm van een vlinder. Juist, vandaar de naam.
Deze verlichting zie je vaak bij vrouwenportretten, om ze er eleganter uit te laten zien. In dit geval heeft de fotograaf de foto zwart-wit gemaakt, wat een mooie contrastverdeling geeft. Het accent ligt echt op gezicht en haar, omdat de rest van het beeld, inclusief de kleding, bijna zwart is. Het licht loopt in de haren een beetje weg. Waarschijnlijk heeft ze een ‘snoot’ gebruikt; een koker voor de flitser die het licht nog meer richting gezicht boetseert. Sommige glamourfotografen houden aan de onderkant van het gezicht een reflectiescherm, waardoor alle schaduw verdwijnt. In dit geval is dat niet gebeurd. Je ziet duidelijk de harde flinterdunne schaduw onder de kin. Door de glamourverlichting komen de jukbeenderen mooier uit. In de nabewerking is een klein beetje vignettering toegevoegd. Zo komt de nadruk nog meer te liggen op het centrum van het beeld, waar het gezicht zich bevindt. Ook kun je de tint van de huid een beetje lichter maken door bij de omzetting de rode of oranje tinten een beetje lichter te maken (zie kader Omzetten naar zwart-wit).
Low key
Een veelgebruikte sfeermaker bij zwart-witportretten is de ’low key’-verlichting. De donkere tinten hebben hierin per definitie de overhand .Je ziet dit direct terug in de sfeer van de foto, maar ook in de verhoudingen in het histogram. In de foto van Ray Zuidwijk (rayzuidwijk op Zoom.nl) zie je duidelijk links op het histogram een piek. Tegelijkertijd loopt hij wel helemaal door naar rechts, al zit daar minder informatie. Er is namelijk een duidelijk verschil tussen low key en onderbelichten. Bij onderbelichting zou er aan de rechterkant geen enkele informatie meer zitten, bij low key is er nog wel iets. Ray heeft bewust voor low key als stijl gekozen. Hij heeft het model een donkere capuchon opgedaan en achtergrond is volledig zwart. Het gezicht, met de Rembrandtstijl verlicht, knalt eruit tussen al die donkere tinten. De fotograaf heeft gekozen voor een simpele verlichting, zonder effectlicht of rimlicht. Op die manier lopen alle donkere tinten naadloos in elkaar over. Een haarlicht was ook mooi geweest, maar had het low key-effect weer deels tenietgedaan. In de nabewerking is het mooi alles een tikkie onderbelicht te maken. Zo komt de duistere sfeer nog meer tot z’n recht. De huidtinten worden donkerder en alles loopt lekker dicht. Voorkom dat je te veel naar de donkere kant gaat, anders wordt het een modderige foto.
High key
High key-verlichting, met lichte tinten als belangrijkste ingrediënt, geeft een totaal andere sfeer dan low key. In de modewereld zie je dit type portret veel. De foto van Raymond Delno Fotografie is een mooi voorbeeld. De huidtinten zijn licht gehouden, het model heeft een witte jas aan en de achtergrond is in dezelfde lichte tint. Het enige dat afsteekt, zijn ogen en haar. Op het histogram bevinden bijna alle tinten zich aan de rechterkant. Een paar kleine details blijven aan de linkerkant hangen. Typisch high key. Dit soort beelden bereik je vooral door egaal te belichten. Dit kan door twee flitsers op dezelfde sterkte van twee kanten te laten komen. Als we goed in de ogen van dit model kijken zien we dat hier een softbox en een groot reflectiescherm zijn gebruikt om de verlichting egaal te maken. Waarschijnlijk is er een aparte lamp op de achtergrond geplaatst om die wit te krijgen. Tot slot is de foto een tikkie – ½ stop- overbelicht om alles nog frisser te krijgen. Dat de foto in zwart-wit is heeft bij high key nog een extra voordeel. Het kan wel eens gebeuren dat een bepaalde wittint niet helemaal wit is, maar een kleurzweem heeft. Dat is moeilijk gelijk te trekken; in zwart-wit heb je hier geen enkele last van.
Tangverlichting
Een trendy verlichting van de laatste jaren is de tangverlichting. Op fotografie-opleidingen is dit vooral een ‘foute’ verlichting. Twee lampen worden schuin achter het model geplaatst. De verlichting werd bijna nooit gebruikt, omdat hij niet flatteus is. Tegenwoordig wordt hij juist als niet-alledaags en hip gezien. Deze foto van Bram van Dal is een klassiek voorbeeld van zo’n tangverlichting. De voorkant van het gezicht loopt donker weg, terwijl de zijkanten wel worden aangelicht. Het geeft diepte aan het gezicht. Ook geeft het een spooky sfeer. Het model moet wel een beetje agressief de camera in kijken, een glimlach verpest de sfeer. Dat doet model Quino uitstekend. De baard helpt ook mee. Fotograaf Bram heeft zachte lichtbronnen van achter gebruikt, zodat de schaduwen mooi rond aflopen. Met hard licht waren er in het gezicht zware harde strepen ontstaan. De contrasten en structuren worden extra versterkt door de foto in zwart-wit om te zetten. Kleur heeft geen toegevoegde waarde in deze foto. Essentieel is dat de achtergrond donker blijft, zodat het effect van de achterlampen goed zichtbaar is. Op wit blijft er niets van over.
Omzetten naar zwart-wit
Omzetten van kleur naar zwart-wit kan op veel manieren. Een belangrijke keus is tussen jpg-opname en raw. In raw heb je beduidend betere opties voor een goede zwart-witomzetting, maar in jpg is het ook mogelijk. Zorg er wel voor dat je in kleur opneemt. Als je in jpg werkt en in de camera (bijvoorbeeld in beeldstijl of picture-style) je beeld op monochroom zet, neemt de camera daadwerkelijk alleen nog maar zwart-wit op. Je hebt dan geen mogelijkheid meer om het beeld om te zetten naar zwart-wit, er zit immers al geen kleur meer in. In raw kun je de beeldstijl wel ongestraft op monochroom zetten. De camera laat dan alleen op de monitor een zwart-witbeeld zien, op de kaart bewaart hij alle kleurinformatie, het is immers een ruw beeld.
Omzetten in jpg
Open het bestand in Photoshop. Ga naar Afbeelding, Aanpassingen, Zwart-wit. Er verschijnt nu een schermpje met kleurschuiven. Hiermee maak je kleuren donkerder of lichter in de uiteindelijke zwart-witafbeelding. Met de laatste twee schuiven kun je een kleurtint toevoegen aan de foto. Experimenteer hiermee en druk op OK als je klaar bent
Let op: het bestand blijft wel rgb-kleur, dat wil zeggen dat het zwart-wit opgebouwd wordt uit de drie kleurkanalen. Dit zorgt voor een groter bestand en kans op zweem. Ook doe je alle aanpassingen in 8-bit, waardoor de kwaliteit van je beeld erg achteruitgaat als je te rigoureus ingrijpt in de kleuren.
Omzetten in raw
Open de raw-foto in Adobe Camera Raw of Lightroom. In Camera Raw ga je naar het vierde tabje HSL, Grijswaarden. Vink het keuzevakje Omzetten naar grijswaarden aan. In Lightroom ga je met het bestand naar de ontwikkelmodule. Scrol naar onder tot je bij HSL, Zwart-wit uitkomt en druk op zwart-wit. In beide programma’s kun je nu in 16-bit met de schuiven spelen tot je de juiste grijswaardenmix hebt. Bij portretten is het interessant te spelen met de rode en oranje schuif. Vooral het naar links verplaatsten geeft een significante verandering in de tint van het gezicht. Hier geldt wel: doe het subtiel, het is al snel teveel. Als je model een bepaalde heftige kleur kleding aan heeft, bijvoorbeeld blauw, kun je de tint van de blauwe trui donkerder of lichter maken door aan de blauwe tint te schuiven. Zo gaat het kledingstuk meer of minder opvallen, net wat je wilt.
